Zakres umownego wyłączenia odpowiedzialności za szkodę

2016-01-07 by admin

Rafał Golat, radca prawny w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Jednym z podstawowych problemów pojawiających się w związku z realizacją umów jest kwestia ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej przez kontrahentów z tytułu szkód wyrządzonych drugiej stronie transakcji. Dlatego w kontraktach cywilnoprawnych umieszczane są często postanowienia mające na celu odpowiedzialność tę wyłączyć lub ograniczyć. Postanowienia takie muszą być zgodne z ogólnymi zasadami, unormowanymi w kodeksie cywilnym. Kluczowe znaczenie ma w tym zakresie art. 473 § 2, zgodnie z którym nieważne jest zastrzeżenie, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.

OGRANICZENIE KODEKSOWE
Kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej nie można umownie całkowicie wyłączyć, a co najwyżej ją ograniczyć (art. 473 § 2 k.c.). Ograniczenie to może dotyczyć wyłączenia odpowiedzialności dłużnika za szkody wyrządzone przez niego z winy nieumyślnej. Ponieważ kodeks cywilny wyróżnia podział winy kontraktowej na umyślną i nieumyślną, a w art. 473 § 2 k.c. wymieniona została wyraźnie tylko wina umyślna, z treści tego przepisu należy wnioskować, że umowne wyłączenie dotyczyć może każdej postaci winy nieumyślnej, w tym rażącego niedbalstwa (orzeczenie SN z 6 października 1953 r., sygn. akt II C 1141/53, OSN 1955 r., nr 1 poz. 5). Z tego punktu widzenia nie ma znaczenia ograniczenie odpowiedzialności za szkodę klasyfikowaną ze względu na inne kryteria.

WAŻNE
Jeżeli np. w umowie postanowiono, że dłużnik X nie odpowiada za wyrządzoną przez niego szkodę w postaci utraconych przez jego kontrahenta Y korzyści (art. 361 § 2 k.c.), to i tak postanowienie takie będzie nieważne w stosunku do nieosiągniętych przez Y korzyści, gdy zostały one utracone na skutek umyślnego, zawinionego zachowania dłużnika X. Zakaz zawarty w art. 473 § 2 k.c., stosuje się odpowiednio z mocy art. 487 § 1 k.c. do umów wzajemnych, w ramach których strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.

DZIAŁANIA OSÓB TRZECICH
Dłużnik odpowiada jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, przy pomocy których obowiązanie wykonuje lub wykonanie zobowiązania powierza (art. 474 k.c.). Dlatego zakaz umownego wyłączania odpowiedzialności odszkodowawczej w zakresie winy umyślnej odnosi się nie tylko do szkody wyrządzonej przez samego dłużnika, ale też przez osoby realizujące de facto jego zobowiązanie (np. podwykonawcy).

Jeżeli po stronie wierzyciela istnieje wola zwolnienia dłużnika z odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną z winy umyślnej, nie powinien on wprowadzać zapisu do umowy w tym zakresie. Podobny skutek można osiągnąć już po powstaniu szkody. Jeśli zatem wierzyciel zwolni dłużnika z długu w postaci odszkodowania za wyrządzoną przez niego z winy umyślnej szkodę, dłużnik zaś zwolnienie takie przyjmie (zawierając odpowiednią umowę), to odszkodowawcze zobowiązanie dłużnika wygasa (art. 508 k.c.).

NIEWAŻNOŚĆ CZĘŚCI UMOWY
Jeśli mimo zakazu do umowy wprowadzono zastrzeżenie, że dłużnik nie odpowiada za szkodę wyrządzoną wierzycielowi umyślnie, to będzie ono nieważne z mocy prawa. Oznacza to nieważność nie całej umowy, ale jej części zawierającej takie zastrzeżenie.

WAŻNE
Nieważność zastrzeżenia, wyłączającego odpowiedzialność dłużnika za szkodę wyrządzoną umyślnie, dotyczy również odpowiedzialności dłużnika za osoby trzecie z mocy art. 474 k.c. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 25 października 1996 r., sygn. akt I ACr 822/96, OSA, 1997 r., nr 10 poz. 58) Artykuł 473 § 2 k.c. wprowadzony został głównie z myślą o ochronie słabszych ekonomicznie kontrahentów, aby przeciwdziałać praktykom polegającym na narzucaniu im przez silniejszych partnerów niekorzystnych zapisów umownych co do zasad odpowiedzialności odszkodowawczej. Przepis ten znajduje zastosowanie nie tylko wtedy, gdy w umowie zostanie postanowione, że dłużnik nie odpowiada za szkody wyrządzone z winy umyślnej, ale również, gdy zapisano w niej, że dłużnik nie odpowiada za szkody wyrządzone ze swojej winy, z tym że w tym ostatnim przypadku odpowiedzialność dłużnika należy uznać za ograniczoną do szkód wyrządzonych przez niego z winy umyślnej.

INNE TYTUŁY ODPOWIEDZIALNOŚCI ODSZKODOWAWCZEJ
Wyłączenie w umowie odpowiedzialności dłużnika za szkody wyrządzone z winy nieumyślnej nie oznacza jeszcze, że dłużnik może uznać się z odpowiedzialności odszkodowawczej zwolniony. Zgodnie z art. 443 k.c. okoliczność, że działanie lub zaniechanie, z którego szkoda wynikła, stanowiło niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego uprzednio zobowiązania, nie wyłącza roszczenia o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego, chyba że z treści istniejącego uprzednio zobowiązania wynika co innego.

W interesie dłużnika leży zatem, aby do umowy, poza ograniczeniem swojej odpowiedzialności na podstawie art. 473 § 2 k.c., wprowadzić zapis wyłączający dochodzenie kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach deliktowych. W przeciwnym razie wierzyciel może, w przypadku zbiegu obu rodzajów odpowiedzialności odszkodowawczej – kontraktowej (wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, art. 471 k.c.) i deliktowej (wynika z czynów niedozwolonych, art. 415-499 k.c.) – zastosować tę drugą.

Na szczególnych zasadach uregulowana została kwestia eliminowania odpowiedzialności odszkodowawczej spowodowanej wadami przedmiotu transakcji. Jeżeli chodzi np. o umowy sprzedaży, to odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne można nie tylko ograniczyć, ale także w całości umownie wyłączyć (z obostrzeniami dotyczącymi obrotu konsumenckiego) – z wyjątkiem przypadków, w których sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym (art. 558 k.c.).